Nowy Żmigród jest jedną z najstarszych osad regionu. Data jego założenia nie jest znana − być może istniał od zarania dziejów jako gród warowniczy i punkt poboru cła na starym szlaku handlowym wiodącym doliną Wisłoki przez przełęcz nad Grabem ku Węgrom. Od początku XIV w. jest już wymienione miasto Nowy Żmigród. Według językoznawców nazwa brzmiała Zwinogrod − czyli gród, w którym dzwoniono na alarm w razie niebezpieczeństwa. Ludowa entymologia mówi o gnieżdżącej się pod miastem żmiji prześladującej ludzi.
W XIV w. Nowy Żmigród należał do możnego rodu Bogoriów, którego przedstawiciele zajmowali w ówczesnej Polsce najwyższe urzędy, m.in. Mikołaj ze Żmigrodu był wojewodą krakowskim w początkach rządów Kazimierza Wielkiego. W następnym stuleciu miasto było w rękach Wojszyków, by w 1481 r. drogą koligacji rodzinnych trafić na długo w ręce Stadnickich.
Stadniccy ze Żmigrodu odegrali w XVI w. główną rolę w kolonizacji górskiej części dorzecza Wisłoki, a sam Żmigród stał się ośrodkiem administracyjnym ogromnych dóbr ziemskich, sięgających aż po karpacką granicę.
Ze swego położenia na międzynarodowym szlaku miasto czerpało znaczne korzyści. Już rozporządzenia dwóch ostatnich władców z dynastii Piastów uczyniły trakt żmigrodzki jedną z głównych dróg handlowych na Węgry. W 1545 r. Jędrzej Stadnicki wyjednał u króla przywilej na jarmark w dniu Nowego Roku, a osiem lat później − na drugi jarmark, w dniu św. Wita. Z powodu położenia nie omijały Żmigrodu także zawieruchy dziejowe. W 1474 r. wkraczający na Podkarpacie Węgrzy zdobyli i złupili miasto, a zamek obsadzili swoją załogą. W 1657 r. miejscowość ucierpiała od kolejnego najazdu węgierskiego.
W 1769 r. powstał pod Żmigrodem warowny obóz konfederatów barskich, którego ślady zachowały się aż do początku XX w.; miasto złożyło pokaźne daniny na rzecz konfederacji.
W 1849 r. gościł car Mikołaj, wyprawiający swe wojska na pomoc Austriakom walczącym z powstaniem węgierskim.
W XIX w. miasto nękały częste pożary, m.in. 1843 r. spłonęła połowa zabudowy wraz z kościołem, a w Wielką Sobotę 1882 r. spaliły się 92 domy. Budowa kolei podkarpackiej, która przebiegała z dala od Żmigrodu, przyczyniła się do ostatecznej utraty jego znaczenia. Prawa miejskie utracił już w niepodległej Polsce, w 1934 r.
W czasie walk o Przełęcz Dukielską jesienią 1944 r. Żmigród odgrywał rolę „rygla” na skrzydle niemieckim. Stąd wyruszały kontrnatarcia wojsk pancernych w kierunku Dukli. Od ognia artylerii spłonęła wówczas m.in. stara, podcieniowa zabudowa rynku.
Inne miejscowości wchodzące obecnie w skład Gminy Nowy Żmigród, z racji swej przynależności do dekanatu Żmigrodzkiego były w zdecydowanej większości własnością takich samych rodów, co Nowy Żmigród.
Planowanie przestrzenne – miejscowe plany oraz studium
